Cmentarz żydowski w Szczytnie został założony w 1815 roku. Tutejsi Żydzi za 20 talarów zakupili wówczas działkę za miastem, za którą mieli płacić czynsz w wysokości 60 srebrnych groszy (jej obecna powierzchnia to 0,16 ha). Grzebano tutaj zmarłych zarówno z terenu miasta, jak i całego powiatu szczycieńskiego. Najstarszymi zachowanymi nagrobkami są macewy Eske Itziga (1782-1827) oraz Israela Aronsona (1779-1833). Ostatni znany pochówek odbył się pod koniec lat 30. XX wieku. Obecny adres cmentarza to ul. Łomżyńska 4.
Nad grobami ustawiano macewy, którym w wielu przypadkach towarzyszyły tumby. Groby sytuowano w dwóch równoległych do siebie strefach, które najprawdopodobniej były rozdzielone aleją. W strefie południowej zachowały się ślady po około 19 rzędach, w których było po 3–11 pochówków, ale przeważnie 5-6. W strefie północnej – 11 rzędów, po 2–12 pochówki, przeważnie 5–9. Do dzisiaj zachowały się ślady naziemne 202 grobów (85 w strefie północnej i 117 w strefie południowej). Dobrze zachowanych jest 68 macew (odpowiednio w strefach: 43 i 25) oraz częściowo zachowanych – 35 (10 i 25).
Do końca XIX w. macewy miały najczęściej formy pionowych „tablic” wykonanych z piaskowca lub marmuru, często zwieńczonych ozdobnymi szczytami. Niektóre z nich były zdobione płaskorzeźbionymi symbolami religijnymi, związanymi z rodowym i etnicznym pochodzeniem zmarłych (dłonie w geście błogosławieństwa – Lewin Meyer, zm. 1856; Aron Cohn, zm. 1882 i Lewin Cohn, zm. 1889; dzban i misa – Israel Aronson, zm. 1833; Gwiazda Dawida – Simon Littwack, zm. 1896; Lewin Schneider, zm. 1903; Rebecka Zacharias, zm. 1903), symbolami śmierci (krzak maku z makówkami – Friderika Flatau, zm. 1841; ćma – Taubine Morgolinsky, zm. 1875 i Alexander Margolinsky; Max Margolinsky, zm. 1879; złamana gałązka – Taubine Margolinsky, zm. 1875; słońce zza chmur – Dorothea Lichtenstein, zm. 1889) oraz ornamentami roślinnymi (m.in. kiście winogron wraz z liśćmi – Isidor Flatow, zm. 1882) itd. Inskrypcje zamieszczano najczęściej równolegle w języku hebrajskim i niemieckim (napisy po obu stronach nagrobka lub po jednej stronie, wyżej hebrajskie), choć zdarzają się napisy tylko w jednym z języków. Zachowały się także indywidualne projekty nagrobne, m.in. w formie neogotyckiej „wieżyczki” (Marius Baas Baer 1803–1874), okrągłej kolumny (Samuel Guttfeld 1846-1879), otwartej księgi, pnia drzewa z obciętymi konarami. Nagrobki były wykonywane najczęściej w lokalnych zakładach kamieniarskich, ale również sprowadzano je m.in. z Olsztyna i Bydgoszczy. Młodsze – niezachowane nagrobki produkowane były ze szlachetnych gatunków kamienia (marmur, granit) i miały najprawdopodobniej najczęściej formy obeliskowe. Stawiano także nagrobki wykonane ze sztucznego kamienia (przede wszystkim lastryko, charakterystyczne dla okresu międzywojennego).
Cmentarz został zdewastowany podczas II wojny światowej przez niemieckich współmieszkańców. Na szczególną uwagę zasługuje jedna z zachowanych macew, znajdująca się w północnej strefie nekropolii, której część z inskrypcjami została skuta i porysowana młotkiem z charakterystycznym zakończeniem do wyciągania gwoździ. Najprawdopodobniej poprzez zniszczenie napisów starano się zatrzeć pamięć o którymś z zasłużonych członków społeczności.
Po wojnie część terenu cmentarza (od strony ulicy) zajął skład węgla, rozkradziono także płyty nagrobne z najcenniejszych gatunków kamienia.
Mimo częściowego zniszczenia cmentarz w Szczytnie jest jednym z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie dawnych Prus Wschodnich. Znajduje się tutaj także doskonale komponujący się z nagrobkami starodrzew (przeważnie klony). Cmentarz jest ogrodzony. Opiekę nad nim sprawuje współcześnie samorząd miejski. 21 marca 1988 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod nr A-3923/0.
Bibliografia:
Knercer W., Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Cmentarze żydowskie, Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, t. 2, Wrocław 1995.
Kossert A., Die jüdische Gemeinde Ortelsburg. Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Masuren, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, Hildesheim 2000.
Kossert A., Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, [w:] Powiat Szczycieński. Przeszłość – współczesność, Szczytno 2006.
Świderski G., Autorstwo macew z cmentarza żydowskiego w Szczytnie, „Rocznik Mazurski” 2007, t. 11.
Świderski G., Symbolika płaskorzeźb na cmentarzu żydowskim w Szczytnie, „Rocznik Mazurski” 2006, t. 10, ss. 83–104.
Olbryś Witold, O żydowskiej rodzinie Cohnów, Kurek Mazurski, nr 25, 21.06.2018, s. 18.
Olbryś Witold, O pewnym sklepie z ubraniami, Kurek Mazurski, nr 24, 14.06.2018, s. 18.
Olbryś Witold, O rodzinie Hirschbergów, Kurek Mazurski, nr 23, 7.06.2018, s. 18-19.
Olbryś Witold, Dewastacja cmentarza żydowskiego, Kurek Mazurski, nr 19, 10.05.2018 s. 18-19
Olbryś witold, Cmentarz żydowski w Szczytnie, Kurek Mazurski, nr 10, 8.03.2018, s. 18-19.
Siudak Martyna, Ocalić od zapomnienia, bo ten świat już nie wróci, Gazeta Wyborcza, Tygodnik Olsztyn, 29.10.2021, s. 4.
